Is corona een gamechanger voor de kantorenmarkt, of voltrekken zich nu versneld een enkele trends die zich al aftekenden? Vijf deskundigen uit de markt gaven tijdens Provada-live antwoord op urgente vragen van de gespreksleider, ASRE-directeur Leo Uittenbogaard.
Director of Occupier Services Harold Coenders van Colliers boekt tegenwoordig een werkplek op kantoor voor hij van huis vertrekt. Gemiddeld werkt hij twee dagen op kantoor en drie dagen vanuit huis. “Wij faciliteren menselijk contact. Dat je je ook even aan collega’s kunt ergeren, in plaats van alleen aan huisgenoten”, grapt hij. De reserveringen dienen ook om te traceren wie er op kantoor was, als er later iemand ziek blijkt. “We hebben het al een keer nodig gehad”, zegt hij.
De vraag die iedereen bezighoudt, is wat corona betekent voor het structurele gebruik van vierkante meters per werknemer, weet Coenders. Uit enquêtes blijkt dat mensen het liefst voortaan één à twee dagen thuis zouden werken. “Omdat de zorgplicht voor thuiswerk nu groter wordt, moet je daarin meer investeren. Wil je niet duurder uitkomen, dan wil je op kantoor een reductie toepassen”, verwacht hij. “Je zult dan wel aan capaciteitsmanagement moeten doen: de drukte op kantoor spreiden. Anders blijf je investeren in piekmoment op de dinsdag en de donderdag.” Eén dag thuiswerk betekent dat je met twintig procent minder meters toekunt, bij twee dagen is dat veertig procent. “Het gaat met grote happen.”
Kantoortuin functioneert beter
Coenders ziet een paradox: “Door het animo voor thuiswerken zou de traditionele kantoortuin wel eens beter kunnen gaan functioneren. Werk waarvoor je je moet concentreren doe je thuis, overleggen, bijpraten en innoveren op kantoor. We hoeven niet te verbouwen en maken toch beter gebruik van wat we al hebben.” Als er meters zullen worden afgestoten, gebeurt dat volgens Coenders niet massaal op korte termijn. Iedereen zit immers vast aan zijn huurtermijn. “Maar de verborgen leegstand zal wel oplopen.”
Senior assetmanager Joanne Roozenburg van het kantorenfonds van Bouwinvest heeft eind maart, begin april wel huurders gehoord die een regeling wilden treffen. Maar dat betrof vooral de horecaondernemers en sportschoolhouders in mixed-use-gebouwen. De portefeuille bevat vooral objecten op stationslocaties in de tien grootste steden. Ook de laatste twee aankopen van Bouwinvest zijn centraal gelegen: het nieuwe hoofdkantoor Hour Glass van advocatenkantoor Loyens & Loeff aan de Zuidas, waarin ook een hotel en horeca zijn gevestigd en het kantoorgebouw Central Park in Utrecht. “De vraag is of het OV een structureel probleem blijkt.”
Waardedaling voor Booking-kantoren
Taxaties van kantoorpanden volgen de markt, zij het met enige vertraging. Ziet head of Valuation Martijn Onderstal MSRE van Savills al een daling van de waarde van kantoren? “Die vraag is niet in z’n algemeenheid te beantwoorden. Natuurlijk heb je te maken met thuiswerken, de bereikbaarheid van een kantoor, de mogelijkheid tot functiewijziging en beleggers die zich steeds meer richten op core. Dit maakt dat de waarden van kantoren verder uiteen zullen lopen. Voor individuele kantoren is die prijsdaling er natuurlijk wel. Een kantoor gehuurd door Booking.com, daar zal minder interesse van beleggers voor zijn. Maar voor een goed product op een goede locatie staan beleggers nog steeds in de rij.”
Vastgoedfinancier Hein Wegdam van ING Real Estate Finance ziet nog geen aanvragen van partijen die inspelen op de veranderde kantorenmarkt. “Gebouweigenaren reageren niet zo snel. Dat is ook wel verstandig. De aard van de aanvragen is door corona niet veranderd, het gaat nog steeds om hetzelfde soort projecten.” Maar wordt welzijn van kantoorwerkers niet belangrijker door de coronacrisis? Wegdam ziet het nog niet. “Een Well-certificaat is – anders dan bijvoorbeeld een C-label voor energieverbruik – een enorme stap. Een betere score op duurzaamheid is vaak al een stapje in de goede richting op het terrein van welzijn.”
‘Sla de handen ineen’
Ook Karoline de Koning van Yask Facility Management mengde zich bij tijd en wijle op afstand in het gesprek: “Volgens mij is samenwerken het nieuwe concurreren. Dat is in elk geval wat ik veel om mij heen hoor. Dus ik denk dat wij vooral de handen ineen moeten slaan.”
Bekijk hier de video-opname van het gesprek.